سیدمحمد غرضی: «هم‌کلاسی‏ها و هم‌دوره‏ای‌هایم مثل آقایان محمد حنیف‌نژاد، سعید محسن، ناصر صادق، علی باطنی و عزیزان دیگر که اسامی‌شان را به خاطر نمی‏آورم، بودند. سال 42 مبارزات را شروع کردم... اندرزگو در جریان هیات‏های موتلفه بود و مرحوم عراقی و مرحوم امانی آن طرف بودند. من با هر دو گروه سازمان و موتلفه خیلی نزدیک بودم.»

سعید شمس: هنگامی که قرار گفت‏وگو با آقای محمد غرضی نهایی شد، تصورش این بود که مطابق معمول قرار است سؤالات سیاسی بپرسم و او نیز جواب‏هایی که کم و بیش سیاستمداران موافق یا مخالف می‏دهند، بدهد. پیش از سؤال اول یک مقدمه برای ایشان گفتم: «آقای غرضی، مصاحبه‌ی ما کمی متفاوت از مصاحبه‏های مرسوم است. قرار نیست به مسائل سیاسی یا اقتصادی بپردازیم. تلاشمان این است که ببینیم سیاستمداران و اقتصاددانانی که گاه صدای بلندی دارند یا صدای کوتاه، اهل نوشتن و خواندن هم هستند؟ اهل فیلم دیدن و موسیقی گوش کردن هم هستند؟ این روزها چه کتابی می‏خوانند یا چه فیلمی دیده‏اند؟ چه فیلمی تاثیری روی آنها گذاشته و چه کتابی رفتارشان را تغییر داده است؟ از این دست سؤالات که در قدیم‌تر در گفت‏وگوها مرسوم بود و این روزها به کل فراموش شده است.» آقای غرضی البته مرد حاضرجوابی است و سریعا جواب داد که مشکلی نیست و قبول کرد سؤالات را بپرسم. برای همین نیز ابتدا به ساکن، سراغ اولین سؤالم رفتم: «این روزها چه کتابی را مطالعه می‏کنید یا آخرین کتابی که خوانده‌اید، درباره چه بود؟» 
او کمی مکث کرد. پاسخی به این سؤال که چه کتابی می‏خواند، نداد. فقط گفت: «من با بازار کتاب آشنا هستم. تقریبا در سطح جهانی مطالب علمی بیشتر مورد توجه است تا مطالب سیاسی و اجتماعی.» و بعد یادآور شد که مطالب روزنامه‏ها را نیز می‏خواند: «البته در روزنامه‏ها بیشتر دنبال مسائل علمی بالاخص در علوم ارتباطات هستم.» متوجه شدم که چندان رغبتی به پاسخ دادن درباره‌ی سؤال اول ندارد. سؤال دوم را پرسیدم. فکر کردم شاید بد نباشد او را به گذشته نه چندان دوری ببرم:«به ارتباطات اشاره کردید. شما اولین مدیری بودید که موبایل را وارد کشور کردید. آن روزها چه اتفاقی افتاد و اولین بار چه شد که متوجه شدید می‏توانید این کار را بکنید.» 
ظاهرا خوشش آمده بود:«من مهندس برق هستم. فارغ‌التحصیل دانشکده فنی دانشگاه تهرانم. یادم است در دهه 40 دو مطلب جلب توجه می‏کرد؛ یکی انرژی و دیگری ارتباطات. در دهه 40 من به کار برق پرداختم. تقریبا کشور توانایی این را داشت که برق توسعه پیدا کند و من هم جزو سربازان آن بودم. در دهه 60 که وزیر نفت شدم که بخشی از انرژی است، متوجه شدم که ارتباطات بسیار بسیار جهانگیرتر از انرژی دارد می‏شود. اولین مطلبی که پی بردم، فیبر نوری بود که در وزارت نفت متوجه این شدم و وقتی که در سال 64 در وزارت پست و تلگراف آن روز و ارتباطات امروز، حجم وسیع نیاز مردم را احساس کردم و از سرمایه‏های مردم و سرمایه‏های تکنولوژیک مردم استفاده کردم، یک‌مرتبه کشوری که نزدیک 45 تا 50 میلیون جمعیت داشت، دارای یک میلیون خط تلفن ثابت شد. طی 12 سالی که آنجا بودم، خدمات فراوانی داده شد، من‌جمله اینکه کم‌کم تلفن به عنوان یک ابزار در کشور رشد کرد. در آن موقع یعنی در دهه 60، دویست هزار نفر ایرانی در داخل و خارج از کشور به امر مخابرات می‏پرداختند. من اینها را با سرمایه مردم و بدون استفاده از سرمایه خارجی یا دولتی هماهنگ کردم و یک شبکه عظیم در غرب آسیا در ایران عزیز ما به وجود آمد که مثال‌زدنی است؛ هم به لحاظ تکنیکی و هم به لحاظ سرمایه‏ای و هم به لحاظ نیروی انسانی و هم برای رفع نیاز عامه. بحمدالله شبکه مخابراتی ایران رشدیافته‌ترین شبکه مخابراتی خاورمیانه است.»
سؤال بعدی را درباره‌ی فیلم پرسیدم. می‏خواستم از گذشته فاصله بگیرد: «احیانا فیلم هم می‏بینید در سینما یا در خانه؟ اصلا به فیلم علاقه دارید؟» پاسخ ناامیدکننده بود: «خیلی کم، معمولا اخبار جهانی، بی‏بی‌سی، یورونیوز و رادیوهای دیگر را پیگیری می‏کنم. ولی کمتر به سینما و فیلم می‏پردازم.»
آیا محمد غرضی به تفریح و سفر هم می‏رود؟ «اساسا برای تفریحات کجا می‏روید؟» گفت: «من در دهه 60 می‏گفتم که هیچکس نباید از خانه درآید الا برای شغل یا تفریح. معمولا عادت دارم که ورزش ‏کنم و ارتباطاتم را برقرار ‏کنم. به 80 سالگی رسیده‌ام و تمام وقتم را صرف توسعه روی علوم اجتماعی می‏کنم. بهترین تفریحم این است که توفیق پیدا کنم پدیده جدیدی را که در سطح جهانی شروع به رشد کرده و توانایی زندگی‌بخش بودن برای مردم را دارد، یاد بگیرم و بعد در نشر آن کمک کنم.»
جالب شد برایم. یعنی قبلا هم مسافرت نمی‏رفت؟ همین سؤال را پرسیدم. «چرا، از وقتی که فراری شدم، یعنی حدود 47 به بعد تا انقلاب 57، در داخل خیلی متحرک بودم. بعد به کشورهای اطراف رفتم. در خدمت حضرت امام در نجف بودم. در کشورهایی مثل ترکیه، سوریه، مصر، افغانستان و پاکستان در آن دهه‏ها به شدت متحرک بودم و سفر می‏کردم. به اروپا می‏رفتم و به بغداد برمی‌گشتم و خدمت حضرت امام می‏رفتم. این دوره بسیار پربار و پرتحرکی بود. 10، 20 سالی هم که وزیر و وکیل و استاندار بودم. داخل کشور را خیلی خوب می‏شناسم. شاید من تنها کسی باشم که تمامی بخش‏های داخل کشور را دو، سه بار رفته‌ام و آمده‌ام و در سطح جهانی هم آفریقا، اروپا، آسیا و خاورمیانه را مفصل گشته‌ام. تقریبا می‏توانم بگویم که اوضاع و احوال جهانی را ظرف این 40، 50 سال کم و بیش می‏شناسم، در حد مسافرت و در حد شناسایی ملت‌ها.»
گفتم: «اینکه سفر نیست. این فرار بود. سفر به قصد تفریح و لذت بردن، نه اینکه از شهر به کشوری بروید و نتوانید آفتابی شوید.» با این حال دوست داشتم از رفتارهای چریکی او اطلاعاتی کسب کنم. پرسیدم: «مشخصا در سفرهایی که به سوریه و فلسطین داشتید، یک‌سری فعالیت‏های چریکی هم داشتید. توضیح می‏دهید که از طرف چه کسی رفته بودید؟» گفت: «‌من متولد دهه 20 هستم و جریانات دهه‏های 20 و 30 را هم دیده‌ام. هم 30 تیر و هم 28 مرداد را دیده‌ام. اینها برای من تحرک اجتماعی به وجود آورد. بالاخره در کار انقلاب، انواع و اقسام پدیده‏هایی به وجود می‏آید که یکی، دو تای آن همین کارهای چریکی است. اما تمام سعی من این بود که در تحرکات اجتماعی مانع برخوردهای نظامی بشوم. در آن دوره‏ها، گروه‏های وسیعی بودند که تنها چاره را بیشتر نظامی می‏دیدند. چپ و راست دنبال اسلحه بودند. اگر کسی قبول بکند، می‏توانم بگویم که من مانع توسعه جریان‏های نظامی در انقلاب ایران بوده‌ام.»
او در خلال همین سخنان به سراغ خاطراتش رفت. از دوستانش که بعدها از سران سازمان مجاهدین خلق شدند، سخن گفت: «هم‌کلاسی‏ها و هم‌دوره‏ای‌هایم مثل آقایان محمد حنیف‌نژاد، سعید محسن، ناصر صادق، علی باطنی و عزیزان دیگر که اسامی‌شان را به خاطر نمی‏آورم، بودند. سال 42 مبارزات را شروع کردم... اندرزگو در جریان هیات‏های موتلفه بود و مرحوم عراقی و مرحوم امانی آن طرف بودند. من با هر دو گروه سازمان و موتلفه خیلی نزدیک بودم.»
خاطرم بود که عده‏ای گفته بودند محمد غرضی با مجاهدین به زندان رفت و بعد از اینکه توبه‌نامه نوشت، آزاد شد. موضوع را مطرح کردم که چقدر درست است. پاسخ داد: «این ادعای دروغی است که دیگران می‏گویند. من با مجاهدین زندانی شدم ولی عضو آنها نبودم ولی با آنها مرا محاکمه کردند. من جزو آزادی‏ها بودم و بقیه هم گرفتار شدند. نه، من چیزی ننوشتم، من چون عضو مجاهدین نبودم، در محاکمه مرا آزاد کردند ولی من چیزی ننوشتم.»
سخنانش گل انداخته بود. ظاهرا برای بیان خاطرات راغب‌تر بود تا اینکه بگوید چه کتابی می‏خواند. ناگزیر به سمت یادآوری خاطرات و بیان آنها رفتیم. از حضورش در نجف سخن گفت. روزهایی که در محضر امام بود: «من 5 سال در نجف در دفتر حضرت امام بودم. بعد از اینکه ایشان به نوفل‌لوشاتو تشریف بودند، به پاریس رفتم. از دوره‏های جوانی فرانسه و انگلیسی و عربی می‏دانستم. در دفتر حضرت امام ابزار مناسبی بودم و به حضرت امام نزدیک بودم. بالاخره هنوز هم خودم را عضو دفتر حضرت امام می‏دانم و با انقلاب و پایه‏های انقلاب و نیروهای اجتماعی و نیروهای سیاسی و نظامی آشنایی دارم. من جزو نیروهایی بودم که با انقلاب ارتش موافق بودم. به محض اینکه حضرت امام در 29 فروردین سال 58 فرمودند ارتش بایستی در جایگاه خودش باشد، در دوم اردیبهشت یعنی سه، چهار روز بعد، خدمت حضرت امام رفتم و اجازه تاسیس سپاه پاسداران را به خط مبارک حضرت امام گرفتم و به شورای انقلاب بردم. برای اینکه معتقد بودم تار و پود ارتش‏های سازمان‌یافته را دیگران می‏شناسند و ما بایستی حتما یک تاسیسات نظامی داشته باشیم که تار و پودش دست خودمان باشد. این توفیق برای من حاصل شد که بتوانم این دستور را از حضرت امام در دوم اردیبهشت سال 58 بگیرم. منتها شورای انقلاب و برخی از آقایان خیلی با من همراه نبودند. بالاخره در شورای انقلاب مطرح می‏شود و می‏گویند که نامه حضرت امام روی چشم‌مان، اما به تعبیر آنها اینکه یک آدم سیاسی، تشکیلات نظامی را داشته باشد، خیلی مناسب نیست. بالاخص آقای هاشمی خیلی مخالف بود که بنده فرمانده سپاه بمانم. من هم دیدم که آنجاها خیلی مناسب نیست، به دفتر حضرت امام برگشتم.»
او یادآوری می‏کند که پس از بازگشت به دفتر امام، به کردستان می‏رود و استاندار آنجا می‏شود، سال 58 و ادامه می‏دهد: «من مستقیما از دفتر حضرت امام رفته بودم. مرحوم طالقانی و آقای سحابی و دیگران آنجا بودند. من در اکثریت اتفاقات کردستان حضور داشتم و به محض اینکه پادگان مهاباد به غارت رفت، دیگر با روش‏های سیاسی خیلی هماهنگ نبودم.»
اسم طالقانی که می‏آید، یاد مجتبی فرزند او می‏افتد و ماجرای بازداشت او را برایم روایت می‏کند: «مجتبی جزو نیروهای مجاهدینی بود که کودتا کردند و در کشتار عزیزان مسلمان شریک بودند. شهادت شریف‌ واقفی محصول کودتای تقی شهرام بود. بعد هم تقی شهرام، مجتبی را همراه خودش کرد و برای آیت‌الله طالقانی نامه نوشتند و اعمال خودشان را توجیه می‏کردند. این اتفاق افتاد، من فرمانده سپاه بودم و عده‏ای مجتبی را گرفتند و به سپاه آوردند و من هم از او نگهداری کردم. برادرانشان به آنجا آمدند و گفتند که نزد آقای طالقانی بروم. من رفتم خدمت آقای طالقانی. از سال 40 در مسجد هدایت با آقای طالقانی آشنا بودم. آنجا نیروهایی که با انقلاب فاصله داشتند، تهدید کردند که فلان و بهمان است. یعنی حتی مرا تهدید به مرگ کردند! آقای طالقانی دچار گرفتاری شد و بعد آقای طالقانی دستور داد و من زندانی شدم. حدود ساعت 4 صبح بود که این اتفاق افتاد و بعد ساعت 10 صبح دیدم که آقای اشراقی از قم آمدند و من هم از زندان آزاد شدم.»
سکوت می‏کند. سؤال بعدی را که پرسیدم، جوابی نداد. ظاهرا از ادامه برخی از خاطرات خشنود نیست. در ادامه اشاراتی به مدیریتش در وزارت نفت و بعد پست و تلگراف می‏کند و یادآوری اینکه انبانی از خاطرات است. می‏گوید: «‌با پایان دولت آقای هاشمی، من هم از مسئولیت‏های مدیریتی کنار رفتم.»

دغدغه‭ ‬پیرمرد

جغرافیای ایران، یک جغرافیای بسیار پرقدرت است. جغرافیای ایران فقط به مرزهای ایران محدود نمی‏شود. در واقع من از یک فرهنگ سخن می‏گویم. از یک فرهنگ توسعه‌یافته‏ که مرز مشخصی ندارد. در خاورمیانه حضور دارد اما دامنه‌اش به هند هم می‏رسد. 
ایران کشوری است که دو بعد دارد. بعد اول آن کشوری حاضر در خاورمیانه است که هم دارای قدرت سیاسی است و هم دارای قدرت اجتماعی. بعد دوم آن منوط به فرهنگ این کشور است که اساسا مرز ندارد. از لبنان تا هندوستان ایران نفوذ فرهنگی دارد. آن چیزی را که می‏توانم به شما بگویم، این است که 10 هزار سال تاریخ ایران که چهار هزار سال آن مکتوب است، نشان می‏دهد که قدرت سیاسی ملت ایران همیشه روبه‌افزایش بوده. از زمان کوروش و داریوش بگیرید تا دوران صفویه و شاه عباس. آن را ادامه بدهید تا به امروز برسید. به واقع مدعی هستم که قدرت سیاسی امروز ایران بسیار زیاد است و این سخن خلاف تمام تبلیغاتی است که علیه ایران می‏شود. ایران توانایی آن را به دست آورده که بتواند در سطح جهانی از حقوق عامه در مقابل حقوق قدرت‏های سیاسی‌نظامی جهان دفاع کند. در این زمینه تمامی تلاشم این است که مردم را به قدرت سیاسی خودشان بیشتر مطلع کنم و به قدرت سیاسی خودشان وابسته کنم. ملاحظه می‏فرمایید که انقلاب اسلامی انجام شده و به صورت یک قدرت تثبیت‌شده درآمده و امروز دارد با دشمنانش مبارزه مستقیم می‏کند. وقتی به آقای ترامپ نگاه کنیم، متوجه قدرت ایران می‏شویم. چرا کشوری با چنین توان نظامی و ثروت هنگفتی، باید در هزاره‌ی جدید رئیس‏جمهورش ترامپ باشد؟ فردی که به هیچ قانون و معاهده‏ای پای‌بند نیست. قانون و وضع آن مهمترین دستاورد بشریت است. حمورابی پادشاه بابل که بیش از 1600 سال قبل از میلاد می‏زیسته، مفتخر به داشتن قانون است. اگر نامش مانده به واسطه‌ی قانونی است که وضع کرده است. کوروش تمام منزلت و محبوبیت‌اش برای ما ایرانیان برای این است که از اولین امپراطوران بشریت بوده که به حقوق مردم پای‌بند بوده و منشور او بعد از 2000 سال همچنان زنده و پاینده است. چرا کشوری مانند آمریکا با مدعیات حقوق بشری باید در جهان جدید رئیس‏جمهوری داشته باشد که پای‌بند به قانون نیست؟ او ظرف این دو سه سال، هر کاری کرد اشتباه از آب درآمد. مخصوصا در برجام، بسیار بسیار اشتباه کرد. روزهای ابتدایی که از برجام خارج شد، بسیاری ایران را متهم می‏کردند که حق با آمریکا است، اما اکنون مشخص شده است قدرت این ملت و این سرزمین، حقانیت‌اش را ثابت می‏کند. از همین زاویه بزرگ‌ترین آرزویم این است که ایران همچنان باشکوه بماند. من هرچه را که می‏خواستم، خداوند به من داده است. الان در 80 سالگی هستم. خجالت می‏کشم از اینکه از خدا چیزی برای خودم بخواهم. به صورت شخصی گرفتاری و درخواستی ندارم اما آرزویم این است که انقلاب اسلامی ایران که تبدیل به یک ساختار سیاسی شده است، ساختار سیاسی‏اش با ساختار اجتماعی‏اش پیوند پیدا کند. ما بهتر است به جای آنکه کشوری نظامی تلقی شویم، به یک کشور اجتماعی شناخته شویم. من قدرت ملت ایران را در ساختار اجتماعی قوی‌تر می‏بینم تا در ساختارهای دیگر. اگر قدرت سیاسی بتواند میل به سمت قدرت اجتماعی بکند، انقلاب ریشه‏های عمیق‌تری پیدا می‏کند.

هیچ‭ ‬وقت‭ ‬دنبال‭ ‬ثروت‭ ‬نبوده‌ام

هیچ وقت به دنبال ثروت نبودم و نیستم. یکی از مشکلاتمان، پول‌های مشکوک است. باید منشأ پول در کشور روشن باشد. همه جای دنیا هرکس هر ثروتی دارد منشأ آن معلوم است و می‌توان فهمید که از کجا به این ثروت رسیده است اما در ایران منشأ پول‌ها معلوم نیست. زمانی که بانک‌ها سهام می‌فروختند با نرخ بیست و چند‌درصد من شاهد بودم که عده زیادی در اروپا و امریکا و دوبی دلارهای خود را تبدیل به ریال می‌کردند و این سهام را خریداری می‌کردند . از اول انقلاب تاکنون ده بیست هزار نفر امتیازات را بین خودشان تقسیم کردند و من تمام این افراد را می‌شناسم. تمامی کسانی که قبل و بعد از انقلاب از امتیازات کشور سوءاستفاده و ثروت و قدرت کسب کردند را می‌شناسم. هیچکدام از اینها مسئولیت دفاع از مردم را به عهده نگرفتند. ناموس اصلی کشور پول ملی است. گروه‌ها و احزاب پای آن نمی‌ایستند و حمایت نمی‌کنند. ملت ایران از دو چیز متنفرند و نمی‌توانند تحمل کنند: ثروت حرام و ظلم و زور. دولت اگر به اندازه درآمدش هزینه کند تورم به وجود نمی‌آید، این یک کلمه ساده اقتصاد را در این صد سال دولت‌های ایران تسریع کرده‌اند و ثروت‌ها را بین خود تقسیم کرده‌اند. وقتی ارزش پول ملی کم می‌شود، حجم پول افزایش می‌یابد، بعد می‌بینیم که چندین هزار میلیارد  بین خود تقسیم می‌کنند. این بی‌دینی است بی‌انصافی است. مردم به آنها پشت خواهند کرد.